იმ დროისთვის, დამწერლობასთან ერთად, თავად ალბანეთის სამეფოც გამქრალი იყო. არანისთვის ანუ რანთა სამეფოსთვის სახელწოდება „ალბანეთი" ანტიკური ეპოქის ბერძნების მიერ იყო შერქმეული და, იმავე სახელწოდების ბალკანეთის ალბანეთისგან გამოსარჩევად (რომელთანაც არაფერი აკავშირებს), მეცნიერები დღესდღეობით ამ სამეფოს „კავკასიის ალბანეთად" მოიხსენიებენ.

რანთა სამეფო სხვადასხვა დროს მოიცავდა დღევანდელი აზერბაიჯანის უმეტეს ნაწილს, სამხრეთ დაღესტანსა და კახეთის მცირე ნაწილსაც კი. თავად ალბანური იგივე ჰერული ტომები კი ძველად კახეთის ტერიტორიის საკმაოდ დიდ ნაწილზე იყვნენ განსახლებული და, ზოგიერთი მეცნიერის ვარაუდით, დღევანდელი კახელები აქ მოსახლე ალბანური და ქართველური ტომების შერწყმის შედეგს წარმოადგენენ. კახეთში, კერძოდ, ხაშმის მიდამოებში, მოსახლე ერთ-ერთ ალბანურ ტომზე, სუჯებზე, ცნობას ,,მოქცევაი ქართლისაც" გადმოგვცემს. IV საუკუნეში, ქრისტიანობის გავრცელებასთან ერთად, დღევანდელ კახეთში მოსახლე ჰერული ანუ ალბანური ტომების უმრავლესობის ქართებსა და კახებთან ასიმილაციის პროცესი დასასრულს მიუახლოვდა.

ალბანელთა ყველაზე დიდი ტომი, უტიები (იგივე უდიები), ჯერ კიდევ ძვ.წ. 490 წელს ბერძნების წინააღმდეგ გამართულ მარათონის ბრძოლაში სპარსეთის იმპერიული ჯარების რიგებში მოიხსენიებიან. ალბანელები ასევე მოხსენიებულნი არიან სპარსეთის ჯარის რიგებში გაუგამელას (არაბელას) სახელგანთქმული ბრძოლის აღწერაში, რომელშიც ალექსანდრე მაკედონელმა სპარსელები დაამარცხა. ანტიკური ხანიდან მოყოლებული ირანული გავლენა ალბანეთის სამეფოზე ისევე, როგორც დანარჩენ სამხრეთ კავკასიაზე, საკმაოდ მძლავრი იყო. ამ გავლენას, კავკასიის ალბანეთის შემთხვევაში, დროდადრო ანაცვლებდა სომხური სამეფოს გავლენა.

გადმოცემის თანახმად, ალბანეთის მიწაზე პირველ საუკუნეში ქრისტიანობა ჯერ მოციქულმა ბართლომემ იქადაგა, ხოლო შემდეგ - მოციქული თადეოსის მოწაფემ, მაცხოვრის ძმის, იერუსალიმის პირველი ეპისკოპოსის, იაკობის, მიერ ხელდასხმულმა წმ. ელიშემ, რომელიც რანთა განმანათლებლად ითვლება. ამავე გადმოცემით, წმ. ელიშემ სოფელ კიშში (გიში, დღევანდელი აზერბაიჯანი) მთელ კავკასიაში ერთ-ერთი პირველი ეკლესიის აგებას ჩაუყარა საფუძველი, რომლის ადგილზე მოგვიანებით ალბანელებმა უფრო დიდი ეკლესია ააშენეს, ხოლო მეათე საუკუნიდან XVII საუკუნემდე ეს ეკლესიაც და მისი მიდამოებიც ქართული ეკლესიის გავლენის ქვეშ მოექცა.

ალბანეთის სამეფოში ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად, მეზობელი ივერიისა და სომხეთის მსგავსად, IV საუკუნეში გამოცხადდა რანთა მეფის, ურნაირის, მიერ. ალბანელთა დიდი ნაწილი მონოფიზიტები იყვნენ, თუმცა დროდადრო დიოფიზიტობაზე გადასვლის მცდელობებიც ჰქონდათ. ქართველთა და სომეხთა მსგავსად, ალბანელებსაც გააჩნდათ თავიანთი მონასტრები წმინდა მიწაზე, ხოლო მეოცე საუკუნის მიწურულს სინას მთაზე, წმ. ეკატერინეს უძველეს მონასტერში, შემთხვევით აღმოაჩინეს კავკასიურ ალბანურ ენაზე დაწერილი ქრისტიანული ლექციონარი, რომელიც, ქართველი ენათმეცნიერის, ზაზა ალექსიძის, მოსაზრებით, შესაძლოა, ჩვენამდე მოღწეული ყველაზე ძველი ქრისტიანული ლექციონარი იყოს.

რანთა ყველაზე გამორჩეული მონარქი მიჰრანიდთა საგვარეულოს ერთ-ერთი უკანასკნელი წარმომადგენელი, ჯუანშერი, გახლდათ. მან განამტკიცა ალბანელთა საზღვრები, ააშენა და აღადგინა ტაძრები და სიმაგრეები, დაიცვა თავისი სამეფო ხაზარების ამაოხრებელი შემოსევებისგან, თავი დააღწია ირანის პოლიტიკურ გავლენას და მოკავშირედ მეზობელი ივერია და ბიზანტიის იმპერია გაიხადა. სამოცს გადაცილებული მეფე მმართველობის მიწურულს იძულებული გახდა, არაბთა ბატონობა ეღიარებინა, რის შემდეგაც ის მალევე თავისივე თავადების ნაწილის შეთქმულებას ემსხვერპლა. VII საუკუნის ბოლოს მოღვაწე ჯუანშერის გარდაცვალების შემდეგ ალბანელთა სამეფო შეუქცევად დაცემას იწყებს. საუკუნეების განმავლობაში ჯერ ხაზარების მიერ არაერთხელ აოხრებულმა, შავი ჭირის გავრცელების არეალად ქცეულმა და შემდეგ არაბთა ბატონობის ქვეშ მოქცეულმა ალბანეთმა წნეხს ვეღარ გაუძლო და ჩამოიშალა. გაუქმდა ალბანეთის, ჩორისა და ლფინის საკათალიკოსოც და ის, არაბების დახმარებით, სომხეთის ეკლესიამ დაიმორჩილა. მოსახლეობის ნაწილმა ისლამზე მოქცევა დაიწყო, ნაწილი სომხებთან და მეზობელ ქართველებთან ასიმილირდა, ხოლო კიდევ უფრო დიდი ნაწილი XI საუკუნეში ამ მიწებზე ჩასახლებულ თურქულ ტომებს შეერწყა.

მართალია, ალბანეთის სამეფო გაქრა, მაგრამ ალბანელთა ერთ-ერთი ყველაზე დიდი ტომის, ყველაზე ადრინდელ წყაროებში მოხსენიებული უდიების, დიდი ნაწილი გადარჩა. მათ შეინარჩუნეს ენა და თვითმყოფადობის განმსაზღვრელი სხვადასხვა ნიშან-თვისება. აზერბაიჯანში ადგილობრივ მოსახლოებასთან მათი ნაწილის ასიმილაცია XIX-XX საუკუნეებშიც კი გაგრძელდა, თუმცა დღესდღეობით მსოფლიოში 8 000-დან 10 000-მდე უდი მაინც არის შემორჩენილი. მათი დიდი ნაწილი ისტორიულ სამშობოლოში, აზერბაიჯანში (სოფელ ნიჯსა და ქალაქ ოღუზში), ცხოვრობს, ხოლო ნაწილი XX საუკუნის დასაწყისში თემის ერთ-ერთმა წინამღძოლმა და საზოგადო მოღვაწემ, ზინობი სილიკაშვილმა, ყვარლის რაიონში დაასახლა; სოფელს დღეს, მის საპატივცემულოდ, ზინობიანი ეწოდება. თავად ზინობი სილიკაშვილი 1938 წელს საბჭოთა რეპრესიებს ემსხვერპლა.

ჩვენს დროში, სამხრეთ კავკასიის ისტორიასა და კულტურაზე საუბრისას, იშვიათად ახსენებენ რანთა სამეფოს, თუმცა ოდესღაც სამხრეთ კავკასია სამი სამეფოსგან შედგებოდა: საქართველო, სომხეთი და რანი. რანთა სამეფო ახლა ჩვენი რეგიონის ისტორიის წიგნების ფურცლებზე აგრძელებს ცხოვრებას, თუმცა თავად რანები (ანუ კავკასიის ალბანელები) უდიების მცირერიცხოვან მოსახლეობაში განაგრძობენ არსებობას.