იგივეს მარადიული დაბრუნების ამბავი
გიგლა გონაშვილი
ტრაგედიის დაბადება მუსიკის სულიდან 1872 წელს გამოქვეყნებული ნაშრომია და ფრიდრიხ ნიცშეს ეკუთვნის. ფილოლოგიის პროფესორი, რომელიც მაშინ 27 წლის იყო, ცდილობდა ეჩვენებინა, რომ ძველ ბერძნებთან ხელოვნების ფორმა, კერძოდ, ტრაგედია ისეთი რამაა, რაც გადაძლევს ყოველგვარ პესიმისზმსა თუ ნიჰილიზმს, და ტანჯვით აღსავსე ადამიანური არსებობის დასტურყოფას (1) მოახდენს: შედეგად, ცხოვრებისადმი დამოკიდებულება ცივი უარი და უნდობლობა კი არ იქნება, არამედ ადამიანი თავს შინ იგრძნობს სამყაროში, რომელიც არსებითად სანახაობაა და ღმერთებისთვისაც თავშესაქცევია (2): მოკლედ, იგი მხიარულად დაამოწმებს ყოფას ისე, როგორც არის. ნიცშე გვიყვება ასეთ ამბავს:
„ძველი თქმულება ამბობს, რომ მეფე მიდასი დიდ ხანს მისდევდა ტყეში ბრძენ სილენუსს (3), დიონისოს თანხმლებს, რომელიც მრავალჯერ დაუსხლტა. როცა სილენუსი, როგორც იქნა, ხელში ჩაუვარდა, მეფემ კითხა, რა იქნებოდა ადამიანისთვის საუკეთესო და უმჯობესი. გაშეშებული დემონი უძრავად დუმდა; ბოლოს, მეფისგან ნაიძულებმა, გამკივანი სიცილი ამოუშვა და წარმოთქვა: 'უბედურო, დღემოკლე მოდგმავ, შემთხვევისა და გასაჭირის შვილო, რას მაიძულებ, გითხრა ის, რისი გაგონებაც არას გარგებს? რაც საუკეთესოა, შენთვის სრულად მიუწვდომელია: რომ არ დაბადებულიყავი, რომ არ ყოფილიყავი, რომ არარა ყოფილიყავი. ამის შემდეგ საუკეთესო შენთვის ის იქნება, ჩქარა მოკვდე.'
რა დამოკიდებულება აქვს ოლიმპოს ღმერთების სამყაროს ამ ხალხურ სიბრძნესთან? ისეთივე, როგორიც ხორცდაფლეთილი წამებულის ექსტატურ ხილვას განცდილ ტანჯვასთან.
თითქოსდა აქ იხსნება ჩვენთვის ოლიმპიური ჯადოსნური მთა და თავის ფესვებს გვიჩვენებს. ბერძენი იცნობდა და გრძნობდა იმას, რაც არსებობაში თავზარდამცემი და შემაძრწუნებელია: და რათა საერთოდ ცხოვრება შესძლებოდა, მას უნდა ეშვა და აღემართა მბრწყინავი ოლიმპიური სიზმარი."
რა დამოკიდებულება აქვს ოლიმპოს ღმერთების სამყაროს ამ ხალხურ სიბრძნესთან? ისეთივე, როგორიც ხორცდაფლეთილი წამებულის ექსტატურ ხილვას განცდილ ტანჯვასთან.
თითქოსდა აქ იხსნება ჩვენთვის ოლიმპიური ჯადოსნური მთა და თავის ფესვებს გვიჩვენებს. ბერძენი იცნობდა და გრძნობდა იმას, რაც არსებობაში თავზარდამცემი და შემაძრწუნებელია: და რათა საერთოდ ცხოვრება შესძლებოდა, მას უნდა ეშვა და აღემართა მბრწყინავი ოლიმპიური სიზმარი."
ფოტო: სატირ სილენუსის ნიღაბი (I საუკუნის პირველი ნახევარი)
1881 წელს ნიცშეს აზრი ეწვია, რომელიც მხოლოდ მოგვიანებით იქცა მკაფიო ფორმულად – (იგივეს) მარადიული დაბრუნების აზრად. ნიცშემ ამ აზრს თავისი ფილოსოფიისთვის ცენტრალური მნიშვნელობა მიანიჭა; შეიძლება იმიტომაც, რომ იგი ერთგვარი გამარჯვების ნიშანიც იყო. თუმცა ამ ნიშანმა თუ აზრმა (რომელიც ნიცშემ სწავლებადაც მონათლა) დიდი გაუგებრობა და არაერთგვაროვანი რეაქციები გამოიწვია (4); და მიუხედავად მრავალი ინტერპრეტაციისა, ამ თვალსაზრისით დღემდე ბევრი არაფერი შეცვლილა. თავად ნიცშე მარადიული დაბრუნების წარმოშობის ამბავს ასე გადმოგვცემს თავის ბოლო ნაშრომში Ecce homo (1888):
"აი, მოვყვები ზარატუსტრას ამბავს. ამ ქმნილების საფუძველჩანასახი, მარადიული დაბრუნების აზრი, ჰოყოფის უმაღლესი ფორმულა, რომელიც საერთოდ შეიძლება მიღწეულ იქნას – 1881 წლის აგვისტოს ეკუთვნის: იგი ჩანიშნულია ფურცელზე, რომელის ბოლოშიც მიწერილია: '6000 ფუტის სიმაღლეზე ადამიანსა და დროის მიღმა'. იმ დღეს ტყეში მივაბიჯებდი, სილვაპლანას ტბის ირგვლივ; ერთ დიდრონ, პირამიდასავით აღმართულ ქვის ლოდთან, სურლეის ახლოს, შევდექი. იქ მომივიდა ეს აზრი."
ის, რასაც ნიცშე Ecce Homo-ში გვიყვება, უკვე ჩანს 1881 წელს დაწერილ მხიარულ მეცნიერებაში, სადაც მარადიული დაბრუნების აფორიზმს მოსდევს ტექსტი (სათაურით Incipit tragoedia – იწყება ტრაგედია), რომელიც თითქმის სრულად ემთხვევა 1883 წელს გამოცემული „ასე იტყოდა ზარატუსტრას" პროლოგს (5). თუმცა ვნახოთ, რა წერია თავად იმ ტექსტში, რომელიც თავდაპირველი ასახვაა 1881 წლის აგვისტოს გამოცდილებისა:
„341. უდიდესი ტვირთი. – ერთ დღეს ან ღამეს, ვინმე დემონი რომ შენს უმარტოვეს სიმარტოვეში შემოიპაროს და გითხრას: 'ეს ცხოვრება, როგორც შენ ახლა ცხოვრობ და გიცხოვრია, მოგიწევს კიდევ ერთხელ და უთვალავჯერ იცხოვრო; და მასში არაფერი იქნება ახალი, არამედ ყოველი ტკივილი და ყოველი სიამოვნება და ყოველი აზრი და ყოველი ამოოხვრა და შენი ცხოვრების (ენით) გამოუთქმელად დიდი და პატარა დაგიბრუნდება, და ყოველივე ამ მიმდევრობით – და თვით ეს ობობა და მთვარის ნათელი ხეებს შორის, და თვით ეს წამი და მეც. არსებობის მარადიული ქვიშის საათი კვლავ გადატრიალდება და მასთან ერთად შენც – მტვერთა მტვერო.' განა ძირს არ დაემხობოდი და იმ დემონს, რომელიც ასე გეტყოდა, კბილების ღრჭენით არ დაწყევლიდი? თუ იქნებ ერთხელ განგიცდია ერთი დიადი წამი, რომ მისთვის ასე გეთქვა: 'ღმერთი ხარ და უფრო ღვთაებრივი არც არაფერი მსმენია!' ეს აზრი თუ დაგეუფლებოდა, იგი იმ მეს, რომელიც ახლა ხარ, გარდაქმნიდა და, ვინ იცის, გასრესდა კიდეც. შეკითხვა ყოველთან და თითოეულთან 'გსურს ეს კიდევ ერთხელ და უთვალავჯერ თუ არა' როგორც უდიდესი ტვირთი შენს ხელში იქნებოდა. და რა უნდა იყოს იმაზე მეტი სიკეთე საკუთარი თავისა და ცხოვრების მიმართ, ვიდრე ის, რომ მეტი აღარაფრისკენ ილტვოდე, გარდა ამ მარადიული დადასტურებისა და დამოწმებისა?"
ჩემთვის უცნობია, რამდენად მიიქცია ყურადღება ნიცშეზე დაწერილ კრიტიკულ ლიტერატურაში ერთმა დეტალმა, რომლის აქ განხილვაც პირველ რიგში მსურს. დასაწყისში მოცემულ ფრაგმენტში (ტრაგედიის დაბადება) სატირი სილენუსი მოხსენიებულია როგორც დემონი; მარადიული დაბრუნების აფორიზმის სცენაშიც ჩნდება ერთი ვინმე დემონი. ნათელია, რომ ორივე მათგანი უკავშირდება თავზარდამცემ გამოცხადებას: დემონის სიტყვები ადამიანს თვალს უხელს იმ თავდაპირველ საწყისზე, უფსკრულზე, რომელიც მას ამოსცქერის. რა თქმა უნდა, სატირი სილენუსი და მარადიული დაბრუნების დემონი არ იმეორებენ იგივე სიტყვებს: ისედაც, ერთი ცოტას ამბობს, მეორე – უფრო მეტს. თუმცა, თუ ყურს კარგად დავუგდებთ, სილენუსის სიტყვებიდან ასეთი რამ გამოსჭვივის: ყოფნა ისეთი რამაა (თავზარდამცემი და შემაძრწუნებელი), რომ ჯობს არ იყო; არყოფნა გერჩივნოს, ადამიანო, ვიდრე ყოფნა.(6) მარადიული დაბრუნების დემონიც იმავეს მიგვანიშნებს: ისეთი საზარელია შენი ბედი, ადამიანო, რომ უმალ მთხოვდი, არ იყო, ვიდრე იყო. მაგრამ აქვე ჩნდება შესაძლო პასუხიც.
მარადიული დაბრუნების აფორიზმი ხატოვანია: მისი წაკითხვა, გაგება და მასზე დაფიქრება ნებისმიერ მკითხველს შეუძლია. თუმცა მსურს რამდენიმე დეტალი გამოვკვეთო:
1. აფორიზმის სათაური (das schwerste Gewicht – უდიდესი/უმძიმესი ტვირთი) მიგვანიშნებს, რომ ყოველივე თავიდან უნდა აიწონოს და განისაზღვროს. აქვე, მარადიული დაბრუნების აზრი გარკვეულწილად საპირწონეა იმ მოვლენისა, რომელსაც ნიცშემ ღმერთი სიკვდილი უწოდა. ეს მოვლენა ნიშნავს, რომ გაქრა ის ზედაპირი, რომელზეც აღინიშნებოდა და აღირიცხებოდა ყოველი არსებული, ანუ, უფრო მარტივად თუ ვიტყვით, წყალი შეუდგა იდენტობის პრინციპს; და მოხდა ისიც, რომ აქაობას (მიწიურ სამყაროს) გამოეცალა საყრდენი და ორიენტირი – ციური სამყარო. შესაბამისად, ადამიანი, რომელიც ამ ცხოვრებას მხოლოდ იმით იტანდა, რომ მომავალში საიქიო (თუ უბრალოდ უკეთესი) ცხოვრების იმედი ქონდა, აღმოჩნდა გაურკვეველ და არასასურველ მდგომარეობაში. თუმცა ნიცშეს მიაჩნდა, რომ ეს შედეგი არ იყო ბოლომდე არასასურველი, რაკი ქრისტიანობამ (ან სხვა რელიგიამ) ზოგიერთი თავისი გამოგონებითა თუ სწავლებით სიცოცხლეს სუდარა გადააფარა. ამიტომაც ალბათ ჯობდა დამდგარიყო ეს კრიზისი – იგივე ნიჰილიზმის ხანა.
2. დემონი ჩვენს უმარტოვეს სიმარტოვეში შემოიპარება. ამ ტროპს ნაკლებად აქვს საერთო ფიზიკურად მარტო ყოფნასთან ან თავის მარტოსულად გრძნობასთან. შეიძლება ვიფიქროთ, რომ უმარტოვესი სიმარტოვე ის უკიდურესი წერტილია, საიდანაც ვეღარ გაიქცევი (7). დემონი სწორედ შენ გელაპარაკება, რადგან ეს ის წერტილია, სადაც მხოლოდ შენ ხარ. მაგრამ ეს „მხოლოდ შენ" არ გამოხატავს ეგოს თვითკმარობას, სუბიექტის საკუთარ თავში ჩაკეტილობას ან რაიმე სახის არსებითობას. უმარტოვესი სიმარტოვე ის წერტილია, სადაც ყოფნას განიცდი სრულად და - ამავე დროს - უსრულად, დაუსრულებლად.
აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ დემონის მონოლოგის ბოლო სიტყვა – მტვერთა მტვერო – აირეკლავს კიდეც უმარტოვეს სიმარტოვეს: წრე თანდათან პატარავდება, თითქოსდა სპირალისებურად.
3. მარადიული დაბრუნების მთავარი გამოცანა დიადი წამია, რომელიც ადამიანს ყოფნის აუტანლობაზე კი-ს ათქმევინებს. ნიცშეს არასოდეს გაუმხელია ამ დიადი წამის შინაარსი, და ეს შეიძლება გაუთავებელი სპეკულაციის სათავედ იქცეს. თუმცა ალბათ შეგვიძლია წინასწარ გამოვრიცხოთ ასეთი სცენარი თუ ინტერპრეტაცია: დემონი ადამიანს უმხელს ამ შემზარავ შესაძლებლობას, ადამიანს კი ახსენდება ერთი საოცარი გამოცდილება და იგი, ამით გამხნევებული, კი-ს ეუბნება ყველა დანარჩენ უბედურებას. (8) შეკითხვა ასე უნდა დაისვას: რას ნიშნავს მე-სთვის ის, რომ დემონის მიერ ჩაწვეთებული იდეა, მარადიული დაბრუნება შეიძლება სიმართლე იყოს? რას ნიშნავს ეს – თუნდაც როგორც დაშვება? რა თქმა უნდა, იმას, რომ მისი აწმყო, მისი ახლა დასაბამისეულად, მეტიც, დაუსაბამოდ (!) მეორდება; და იმასაც, რომ მისი ახლა დაუსაბამოდ, უძიროდ ახალია: ალბათ სწორედ ამას აღმოაჩენს დემონის სიტყვების გულში აფორიზმის მსმენელი. ამგვარი დასკვნის გამოტანა, ცხადია, უამრავ სირთულეს აჩენს და კომპლექსური ფილოსოფიური ვარიაციებისკენ გვიბიძგებს. თუმცა ამ შემთხვევაში აჯობებს, შემოვიფარგლოთ ნიცშეს იმ მიგნებებითა თუ დებულებებით, რომლებიც დაკავშირებულია მარადიული დაბრუნების აზრთან. იმ დროინდელ მეცნიერულ ნაშრომებზე დაყრდნობით (და არამარტო), ნიცშე მიიჩნევს, რომ სამყარო, რაც უნდა უზარმაზარი იყოს იგი, სასრულია; და რაკი განცდაში გვაქვს ქმნადობა ანუ ახლა-ს შეგრძნება, ეს გულისხმობს, რომ სამყარო მეორდება (9). თუმცა ის, რაც მეორდება, არ არის იგივე. უფრო სწორად, იგივე ანუ მთელი არ არსებობს. ასე იტყოდა ზარატუსტრას ერთ-ერთ თავში, რომელიც მარადიულ დაბრუნებას ეხება, ვიტყობთ, რომ ადამიანის მთლიანი არსებობა, ანუ ის, რაც ნამყოფია, სხვა არაფერია, თუ არა ფრაგმენტი, გამოცანა და სასტიკი შემთხვევა. სწორედ ასეთ მიდგომას გვთავაზობს ზემოხსენებული აფორიზმი: იგი გვეუბნება, რომ ყველაფერი (ყოველივე რაც არის და მომხდარა) უდრის არა ერთს, არამედ X-ს. შეიძლება ითქვას, რომ დიადი წამი განცდილია თვით იმ შემზარაობაში, რასაც დემონი გვთავაზობს. ეს არის ნიცშეს მხიარული მეცნიერება და ამბავი.
ნიცშეს მიაჩნია, რომ მარადიული დაბრუნების აზრს, გარკვეული თვალსაზრისით, უკიდურესი ნიჰილიზმი მოაქვს. თუმცა სწორედ ამავე აზრშია ნიჰილიზმის თვით-დაძლევის შესაძლებლობაც. მარადიული დაბრუნება არის უკიდურესი ყოფნა – მაგრამ მოცემული ერთ დიად წამში.
ნიცშესაც აღელვებდა და აინტერესებდა ის, შეიძლება თუ არა ადამიანმა თავი შინ იგრძნოს ამ სამყაროში, ამ დედამიწაზე. მარადიული დაბრუნების აზრი მცდელობაა ამ ძიებასა და ღელვაზე პასუხის გაცემის.
(გაგრძელება იქნება)
მარადიული დაბრუნების აფორიზმი ხატოვანია: მისი წაკითხვა, გაგება და მასზე დაფიქრება ნებისმიერ მკითხველს შეუძლია. თუმცა მსურს რამდენიმე დეტალი გამოვკვეთო:
1. აფორიზმის სათაური (das schwerste Gewicht – უდიდესი/უმძიმესი ტვირთი) მიგვანიშნებს, რომ ყოველივე თავიდან უნდა აიწონოს და განისაზღვროს. აქვე, მარადიული დაბრუნების აზრი გარკვეულწილად საპირწონეა იმ მოვლენისა, რომელსაც ნიცშემ ღმერთი სიკვდილი უწოდა. ეს მოვლენა ნიშნავს, რომ გაქრა ის ზედაპირი, რომელზეც აღინიშნებოდა და აღირიცხებოდა ყოველი არსებული, ანუ, უფრო მარტივად თუ ვიტყვით, წყალი შეუდგა იდენტობის პრინციპს; და მოხდა ისიც, რომ აქაობას (მიწიურ სამყაროს) გამოეცალა საყრდენი და ორიენტირი – ციური სამყარო. შესაბამისად, ადამიანი, რომელიც ამ ცხოვრებას მხოლოდ იმით იტანდა, რომ მომავალში საიქიო (თუ უბრალოდ უკეთესი) ცხოვრების იმედი ქონდა, აღმოჩნდა გაურკვეველ და არასასურველ მდგომარეობაში. თუმცა ნიცშეს მიაჩნდა, რომ ეს შედეგი არ იყო ბოლომდე არასასურველი, რაკი ქრისტიანობამ (ან სხვა რელიგიამ) ზოგიერთი თავისი გამოგონებითა თუ სწავლებით სიცოცხლეს სუდარა გადააფარა. ამიტომაც ალბათ ჯობდა დამდგარიყო ეს კრიზისი – იგივე ნიჰილიზმის ხანა.
2. დემონი ჩვენს უმარტოვეს სიმარტოვეში შემოიპარება. ამ ტროპს ნაკლებად აქვს საერთო ფიზიკურად მარტო ყოფნასთან ან თავის მარტოსულად გრძნობასთან. შეიძლება ვიფიქროთ, რომ უმარტოვესი სიმარტოვე ის უკიდურესი წერტილია, საიდანაც ვეღარ გაიქცევი (7). დემონი სწორედ შენ გელაპარაკება, რადგან ეს ის წერტილია, სადაც მხოლოდ შენ ხარ. მაგრამ ეს „მხოლოდ შენ" არ გამოხატავს ეგოს თვითკმარობას, სუბიექტის საკუთარ თავში ჩაკეტილობას ან რაიმე სახის არსებითობას. უმარტოვესი სიმარტოვე ის წერტილია, სადაც ყოფნას განიცდი სრულად და - ამავე დროს - უსრულად, დაუსრულებლად.
აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ დემონის მონოლოგის ბოლო სიტყვა – მტვერთა მტვერო – აირეკლავს კიდეც უმარტოვეს სიმარტოვეს: წრე თანდათან პატარავდება, თითქოსდა სპირალისებურად.
3. მარადიული დაბრუნების მთავარი გამოცანა დიადი წამია, რომელიც ადამიანს ყოფნის აუტანლობაზე კი-ს ათქმევინებს. ნიცშეს არასოდეს გაუმხელია ამ დიადი წამის შინაარსი, და ეს შეიძლება გაუთავებელი სპეკულაციის სათავედ იქცეს. თუმცა ალბათ შეგვიძლია წინასწარ გამოვრიცხოთ ასეთი სცენარი თუ ინტერპრეტაცია: დემონი ადამიანს უმხელს ამ შემზარავ შესაძლებლობას, ადამიანს კი ახსენდება ერთი საოცარი გამოცდილება და იგი, ამით გამხნევებული, კი-ს ეუბნება ყველა დანარჩენ უბედურებას. (8) შეკითხვა ასე უნდა დაისვას: რას ნიშნავს მე-სთვის ის, რომ დემონის მიერ ჩაწვეთებული იდეა, მარადიული დაბრუნება შეიძლება სიმართლე იყოს? რას ნიშნავს ეს – თუნდაც როგორც დაშვება? რა თქმა უნდა, იმას, რომ მისი აწმყო, მისი ახლა დასაბამისეულად, მეტიც, დაუსაბამოდ (!) მეორდება; და იმასაც, რომ მისი ახლა დაუსაბამოდ, უძიროდ ახალია: ალბათ სწორედ ამას აღმოაჩენს დემონის სიტყვების გულში აფორიზმის მსმენელი. ამგვარი დასკვნის გამოტანა, ცხადია, უამრავ სირთულეს აჩენს და კომპლექსური ფილოსოფიური ვარიაციებისკენ გვიბიძგებს. თუმცა ამ შემთხვევაში აჯობებს, შემოვიფარგლოთ ნიცშეს იმ მიგნებებითა თუ დებულებებით, რომლებიც დაკავშირებულია მარადიული დაბრუნების აზრთან. იმ დროინდელ მეცნიერულ ნაშრომებზე დაყრდნობით (და არამარტო), ნიცშე მიიჩნევს, რომ სამყარო, რაც უნდა უზარმაზარი იყოს იგი, სასრულია; და რაკი განცდაში გვაქვს ქმნადობა ანუ ახლა-ს შეგრძნება, ეს გულისხმობს, რომ სამყარო მეორდება (9). თუმცა ის, რაც მეორდება, არ არის იგივე. უფრო სწორად, იგივე ანუ მთელი არ არსებობს. ასე იტყოდა ზარატუსტრას ერთ-ერთ თავში, რომელიც მარადიულ დაბრუნებას ეხება, ვიტყობთ, რომ ადამიანის მთლიანი არსებობა, ანუ ის, რაც ნამყოფია, სხვა არაფერია, თუ არა ფრაგმენტი, გამოცანა და სასტიკი შემთხვევა. სწორედ ასეთ მიდგომას გვთავაზობს ზემოხსენებული აფორიზმი: იგი გვეუბნება, რომ ყველაფერი (ყოველივე რაც არის და მომხდარა) უდრის არა ერთს, არამედ X-ს. შეიძლება ითქვას, რომ დიადი წამი განცდილია თვით იმ შემზარაობაში, რასაც დემონი გვთავაზობს. ეს არის ნიცშეს მხიარული მეცნიერება და ამბავი.
ნიცშეს მიაჩნია, რომ მარადიული დაბრუნების აზრს, გარკვეული თვალსაზრისით, უკიდურესი ნიჰილიზმი მოაქვს. თუმცა სწორედ ამავე აზრშია ნიჰილიზმის თვით-დაძლევის შესაძლებლობაც. მარადიული დაბრუნება არის უკიდურესი ყოფნა – მაგრამ მოცემული ერთ დიად წამში.
ნიცშესაც აღელვებდა და აინტერესებდა ის, შეიძლება თუ არა ადამიანმა თავი შინ იგრძნოს ამ სამყაროში, ამ დედამიწაზე. მარადიული დაბრუნების აზრი მცდელობაა ამ ძიებასა და ღელვაზე პასუხის გაცემის.
(გაგრძელება იქნება)
შენიშვნები:
1. დასტურყოფა შესაძლო თარგმანია იმისა, რასაც ევროპულ ენებში აფირმაციას (affirmation) უწოდებენ. გერმანულში გვხვდება სიტყვა Bejahung, რომლის პირდაპირ გადმოტანასაც ცდილობს ქართული ჰოყოფა. ამ უკანასკნელს, ვგონებ, დასტურყოფა სჯობს, რადგან იგი უფრო გამოხატავს თანხმობასა და დამოწმებას, რაც მნიშვნელოვანია ჩვენი კონტექსტისთვის.
2. თავის ერთ-ერთ ბოლო ნაშრომში – მორალის გენეალოგიის შესახებ (1887) – ნიცშე ასეთ სურათს გვიხატავს: „იმისთვის, რომ დაფარული, აღმოუჩენელი, დაუმოწმებელი ტანჯვა ამ სამყაროდან გაპანღურებულიყო და ჭეშმარიტად უარყოფილიყო, იმ დროს ადამიანს სხვა გზა არ დარჩენოდა გარდა იმისა, რომ გამოეგონებინა ღმერთები და გარდამავალი არსებები, როგორც ზემოთ, ისე ქვემოთ, – მოკლედ, ის, რაც დაფარულში დანანაობს, ბნელში ხედავს და საინტერესო, მტკივნეულ სანახაობასაც ვერ გამოატოვებინებ. [...] უეჭველია, რომ ბერძნები თავიანთ ღმერთებს გასაბედნიერებლად ვერაფერს დაუმატებდნენ უფრო საამოს, ვიდრე სასტიკ მხიარულებებს. როგორ გგონიათ, ჰომერთან, როგორი თვალებით ჩამოსცქეროდნენ ღმერთები ადამიანის ბედს? რა საბოლოო აზრი ქონდა სინამდვილეში ტროას ომებს და მსგავს ტრაგიკულ საშინელებებს? ეჭვი ნუ შეგვეპარება: ისინი ჩაფიქრებული იყო როგორც ზეიმები ღმერთებისთვის: და პოეტებისთვისაც, რამდენადაც პოეტი ამ თვალსაზრისით უფრო „ღვთაებრივად" ქმნილია, ვიდრე დანარჩენი ადამიანები..." ამავე მონაკვეთში ნიცშე გვეუბნება, რომ ადამიანისთვის ოდითგანვე მთავარი პრობლემა იყო არა ტანჯვა, არამედ ის, რაც ტანჯვაში უაზრო და ამაოა.
3. სილენუსი, ბერძნულ მითოლოგიაში, ღვინის ღმერთი დიონისოს თანხმლები სატირია.
4. მაგალითად, მილან კუნდერას ცნობილი რომანი „ყოფიერების აუტანელი სიმსუბუქე" ასე იწყება: „მარადიული დაბრუნების იდუმალი იდეით ნიცშემ დანარჩენი ფილოსოფოსები საგონებელში ჩააგდო: წარმოიდგინო, რომ ერთ დღეს ყველაფერი გამეორდება, ისე, როგორც უკვე გიცხოვრია, და თავად ეს გამეორებაც უსასრულოდ გამეორდება. რისი თქმა სურს ამ ახირებულ მითს?"
5. მხიარული მეცნიერების ბოლო, მეოთხე ნაწილი (რომელსაც ნიცშემ 1886 წელს მეხუთეც დაუმატა) სწორედ ზარატუსტრას პროლოგით სრულდება.
6. ამ პათოსთან თუ მსოფლხედვასთან შერკინება მნიშვნელოვანი მოტივია ნიცშეს ფილოსოფიაში. რა თქმა უნდა, ნიცშეს ესმის, რომ ყოფნის არარაობა (Nichtigkeit) მნიშვნელოვანი მიხვედრაა და მისი უგულვებელყოფა არ გამოვა, მაგრამ იგი იმასაც ხედავს, რომ – სანამ არსებობს ადამიანი, რომელსაც რაღაც უნდა – ეს არ არის საბოლოო სიტყვა, რომელიც შეიძლება ყოფნაზე ითქვას.
7. რილკეს ლექსი რომ გავიხსენოთ: „აი, იხრება საათის ისარი და მეხება მე..."
8. ეს, ერთი შეხედვით, უფრო ჯ.კ. როულინგის ჰარი პოტერსა და დემენტორებისა და პატრონუსის ამბავს მოგვაგონებდა, რაც, რა თქმა უნდა, სულაც არაა ცუდი. თუმცა, ჩვენი სცენარის მიხედვით უფრო ის გამოვიდოდა, რომ ერთი სიამოვნებისა თუ ამაღლებული მომენტის გულისთვის თანხმობას განვაცხადებდით იმ ათასგვარ უბედურებასა და უსამართლობაზე, რაც ამქვეყნად დატრიალებულა
9. რაკი დრო უსასრულოა, ხოლო სამყარო სასრული, აქედან გამომდინარეობს მარადიული გამეორება ანუ დაბრუნება.
1. დასტურყოფა შესაძლო თარგმანია იმისა, რასაც ევროპულ ენებში აფირმაციას (affirmation) უწოდებენ. გერმანულში გვხვდება სიტყვა Bejahung, რომლის პირდაპირ გადმოტანასაც ცდილობს ქართული ჰოყოფა. ამ უკანასკნელს, ვგონებ, დასტურყოფა სჯობს, რადგან იგი უფრო გამოხატავს თანხმობასა და დამოწმებას, რაც მნიშვნელოვანია ჩვენი კონტექსტისთვის.
2. თავის ერთ-ერთ ბოლო ნაშრომში – მორალის გენეალოგიის შესახებ (1887) – ნიცშე ასეთ სურათს გვიხატავს: „იმისთვის, რომ დაფარული, აღმოუჩენელი, დაუმოწმებელი ტანჯვა ამ სამყაროდან გაპანღურებულიყო და ჭეშმარიტად უარყოფილიყო, იმ დროს ადამიანს სხვა გზა არ დარჩენოდა გარდა იმისა, რომ გამოეგონებინა ღმერთები და გარდამავალი არსებები, როგორც ზემოთ, ისე ქვემოთ, – მოკლედ, ის, რაც დაფარულში დანანაობს, ბნელში ხედავს და საინტერესო, მტკივნეულ სანახაობასაც ვერ გამოატოვებინებ. [...] უეჭველია, რომ ბერძნები თავიანთ ღმერთებს გასაბედნიერებლად ვერაფერს დაუმატებდნენ უფრო საამოს, ვიდრე სასტიკ მხიარულებებს. როგორ გგონიათ, ჰომერთან, როგორი თვალებით ჩამოსცქეროდნენ ღმერთები ადამიანის ბედს? რა საბოლოო აზრი ქონდა სინამდვილეში ტროას ომებს და მსგავს ტრაგიკულ საშინელებებს? ეჭვი ნუ შეგვეპარება: ისინი ჩაფიქრებული იყო როგორც ზეიმები ღმერთებისთვის: და პოეტებისთვისაც, რამდენადაც პოეტი ამ თვალსაზრისით უფრო „ღვთაებრივად" ქმნილია, ვიდრე დანარჩენი ადამიანები..." ამავე მონაკვეთში ნიცშე გვეუბნება, რომ ადამიანისთვის ოდითგანვე მთავარი პრობლემა იყო არა ტანჯვა, არამედ ის, რაც ტანჯვაში უაზრო და ამაოა.
3. სილენუსი, ბერძნულ მითოლოგიაში, ღვინის ღმერთი დიონისოს თანხმლები სატირია.
4. მაგალითად, მილან კუნდერას ცნობილი რომანი „ყოფიერების აუტანელი სიმსუბუქე" ასე იწყება: „მარადიული დაბრუნების იდუმალი იდეით ნიცშემ დანარჩენი ფილოსოფოსები საგონებელში ჩააგდო: წარმოიდგინო, რომ ერთ დღეს ყველაფერი გამეორდება, ისე, როგორც უკვე გიცხოვრია, და თავად ეს გამეორებაც უსასრულოდ გამეორდება. რისი თქმა სურს ამ ახირებულ მითს?"
5. მხიარული მეცნიერების ბოლო, მეოთხე ნაწილი (რომელსაც ნიცშემ 1886 წელს მეხუთეც დაუმატა) სწორედ ზარატუსტრას პროლოგით სრულდება.
6. ამ პათოსთან თუ მსოფლხედვასთან შერკინება მნიშვნელოვანი მოტივია ნიცშეს ფილოსოფიაში. რა თქმა უნდა, ნიცშეს ესმის, რომ ყოფნის არარაობა (Nichtigkeit) მნიშვნელოვანი მიხვედრაა და მისი უგულვებელყოფა არ გამოვა, მაგრამ იგი იმასაც ხედავს, რომ – სანამ არსებობს ადამიანი, რომელსაც რაღაც უნდა – ეს არ არის საბოლოო სიტყვა, რომელიც შეიძლება ყოფნაზე ითქვას.
7. რილკეს ლექსი რომ გავიხსენოთ: „აი, იხრება საათის ისარი და მეხება მე..."
8. ეს, ერთი შეხედვით, უფრო ჯ.კ. როულინგის ჰარი პოტერსა და დემენტორებისა და პატრონუსის ამბავს მოგვაგონებდა, რაც, რა თქმა უნდა, სულაც არაა ცუდი. თუმცა, ჩვენი სცენარის მიხედვით უფრო ის გამოვიდოდა, რომ ერთი სიამოვნებისა თუ ამაღლებული მომენტის გულისთვის თანხმობას განვაცხადებდით იმ ათასგვარ უბედურებასა და უსამართლობაზე, რაც ამქვეყნად დატრიალებულა
9. რაკი დრო უსასრულოა, ხოლო სამყარო სასრული, აქედან გამომდინარეობს მარადიული გამეორება ანუ დაბრუნება.
ავტორი:
გიგლა გონაშვილი
კავკასიის უნივერსიტეტის მოწვეული ლექტორი და Université Toulouse- Jean Jaurès-ის და Bergische Universität Wuppertal-ის დოქტორანტი
