XIV-XV საუკუნეების მიჯნაზე საქართველო არ წარმოადგენდა ძლიერ სახელმწიფოს, რომლის სამხედრო პოტენციალისთვის შეიძლებოდა, ანგარიში გაეწია მამლუქთა ეგვიპტეს, მაგრამ ქართველი მეფეები, დიპლომატიური არხების საშუალებით, ახერხებდნენ წმინდა მიწაზე თავიანთი უფლებებისა და პრივილეგიების შენარჩუნებას. მამლუქთა სახელმწიფო ტყვეების დიდ შევსებას ჩერქეზული ტომებიდან იღებდა. ამ მიზნით, ეგვიპტელ ვაჭრებს, რა თქმა უნდა, ესაჭიროებოდათ, გაევლოთ საქართველოს ტერიტორიაზე მამლუქების შესაძენად და ამიტომაც ეგვიპტის სულთნისათვის აუცილებელი იყო საქართველოს ხელისუფლებასთან თანამშრომლობა.

საქართველოსა და ეგვიპტეს შორის დიპლომატიური კონტაქტები განსაკუთრებით გაღრმავდა ალექსანდრე დიდის დროს. ამ დიპლომატიური კავშირის მთავარი მიზანი იყო გოლგოთის მონასტრის შენარჩუნება, რომელსაც ქართველებს სომხები ეცილებოდნენ.

გოლგოთის ტაძარი აშენდა იქ, სადაც ჯვარს აცვეს იესო ქრისტე. მონასტერი დაანგრია ეგვიპტის სულთანმა, ალ ჰაქიმმა, 1010 წელს. მისი აღდგენა დიდ ხანს მიმდინარეობდა და 1048 წელს დასრულდა. ტაძრის აღდგენაში აქტიური მონაწილეობა ქართველებსაც მიუღიათ, რის გამოც, მათ გოლგოთაზე გარკვეული უფლებები მოიპოვეს.

XIV საუკუნიდან ქართველებს გოლგოთაზე განსაკუთრებით შეუპოვრად სომხები ეცილებოდნენ, მათ ჯერ კიდვ 1366 წელს შეძლეს, გოლგოთას დაპატრონებოდნენ და რამდენიმე წელს შეინარჩუნეს კიდევაც. სომხებს გარკვეული წარმატება ჰქონდათ 1407 წელს. შემდეგ ქართველებმა თავიანთი უფლებები კვლავ აღადგინეს. ამ დროიდან გოლგოთა ქართველებსა და სომხებს შორის სერიოზული დავის საგანი გახდა. გოლგოთის საკითხი ალექსანდრე მეფის დროინდელი საქართველოს საერთაშორისო პრესტიჟისა და ეგვიპტის სასულთნოსთან დიპლომატიური ურთიერთობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი საკითხი იყო.

1407 წლიდან 1422 წლამდე გოლგოთა ქართველებსა და სომხებს ერთდროულად უპყრიათ. ამასვე მიუთითებს მონათხრობი ტროიცე-სერგეევის მონასტრის დიაკონის, ზოსიმესი, რომელმაც 1419-1422 წლებში იმოგზაურა წმინდა ადგილებში. მისი მონათხრობიდან შეგვიძლია, დავასკვნათ, რომ სომხები, ალბათ, ჯვარცმის ადგილს ფლობდნენ. დიაკონი ზოსიმე აღდგომის ეკლესიას ქართველთა ღვთისმსახურებას მეორე ადგილად იხსენიებს.

სულთანმა ალ აშრაფ საიფ ად დინ ბარსბაიმ (1422-1438 წწ.) გოლგოთა ვაჭრობისა და გამოძალვის საშუალებად გაიხადა. მასთან მყარად საქმის მოგვარება ვერც სომხებმა და ვერც ქართველებმა ვერ შეძლეს.

სომეხი მწერლის, ერემიას, ცნობით, ალ აშრაფის ერთ-ერთი ვაჭრის, ვინმე ღაიბის, საქართველოში ყოფნის დროს ივანე ათაბაგსა და სხვა მთავრებს მოუქრთამავთ იგი, სულთნისათვის და სულთნის კარისკაცებისათვისაც ბევრს დაჰპირებიან, აგრეთვე აღუთქვამთ, რომ ჩვეულებრივი მუსლიმების კეთილდღეობისთვისაც იზრუნებდნენ, თუ გოლგოთის მონასტერს ქართველებს გადასცემდნენ. ღაიბმა მიცემული სიტყვა შეასრულა: მოილაპარაკა სულთანთან და გოლგოთის მონასტერს ქართველები დაეპატრონენ. ეს მოხდა ალ აშრაფის გასულთნებიდან მოკლე ხანში. ე.ი. ქართველებს გოლგოთის მონასტერი უნდა დაბრუნებოდათ 1422-1423 წლებში.

სომეხთა კათალიკოსმა, მარტიროსმა, გადაწყვიტა, დაეცვა სომეხთა უფლებები გოლგოთაზე. ამიტომ იგი გაემგზავრა ეგვიპტეში სულთანთან. აქ მან სამი წელი დაჰყო, მთელი ეს დრო მოანდომა სულთნის კარზე დიდი მოხელეების მოქრთამვას, რომლებმაც უშუადგომლეს სულთანთან. მარტიროსმა სულთანსაც დიდი ძღვენი მიართვა და კიდევ სხვა მრავალი საჩუქარი აღუთქვა. ალ აშრაფმა გოლგოთა სომხებს გადასცა. ე.ი. გოლგოთის გადაცემა სომხებისათვის უნდა მომხდარიყო 1425-1426 წლებში. ერთი წელიც არ იყო გასული, როდესაც სულთანმა გოლგოთა კვლავ ქართველებს დაუბრუნა. მარტიროსი გაემართა ეგვიპტეში ისევ მოქრთამა სულთანი და მისი კარი, რის შემდეგაც გოლგოთა კვლავ სომხების ხელში გადავიდა, მაგრამ საქმეში ალექსანდრე დიდი ჩაერია და, მისი დიპლომატიური კონტაქტების შედეგად, ალ აშრაფმა გოლგოთა ისევ ქართველებს დაუბრუნა. ასე განმეორდა სამჯერ: მარტიროსი მოისყიდდა სულთანსა და მის დიდ მოხელეებს და მიიღებდა გოლგოთას, მაგრამ ერთ წელში ალ აშრაფი გოლგოთას კვლავ ქართველებს უბრუნებდა. როდესაც მესამედ წაართვა სომხებს გოლგოთა სულთანმა და ქართველებს გადასცა, მარტიროსი შევიდა სულთანსა და მის მოხელეებთან და უთხრა: „რა არის ეს, სამჯერ რომ აიღეთ ჩემგან 3 000 ფლორი და ტყუილად გამაღატაკეთ?" მაშინ მარტიროსს სულთნის მოხელეებმა შემდეგი რამ უთხრეს: „შენ ერთი კაცი ხარ, თავიც რომ გაწირო, ვერ მიაღწევ საწადელს, რამეთუ ისინი (ქართველი ბერები), თავიანთი მეფის დახმარებით, რასაც ისურვებენ აკეთებენ."

როგორც ზემოთ აღვნიშნე, საქართველო არ წარმოადგენდა ეგვიპტისთვის საფრთხეს და ვერც სამხედრო ალიანსის შეკვრით გავაოცებდით და მნიშვნელოვან დახმარებას აღმოვუჩენდით მას. საქართველოს მეფეებს, გიორგი VII-ს, კონსტანტინე I-სა და ალექსანდრე დიდს, არ შესწევდათ იმდენი ძალა, რომ ეგვიპტელების მხარდამხარ ებრძოლათ თუნდაც საერთო მტრის წინააღმდეგ. გარკვევით მაქვს აღნიშნული, რომ ალექსანდრე დიდის წინამორბედი მეფეეები ძალზედ დაზარალდნენ საკუთარი მხედრობის მცირერიცხოვნების გამო: გიორგი VII უშუალოდ ბრძოლის ველზე დაეცა შავბატკნიანებთან ბრძოლაში, ხოლო კოსტანტინე ტყვედ ჩაუვარდა ჩაღათელთა მბრძანებელს. ამის გათვალისწინებით, საქართველოს სამხედრო პოტენციალი ეგვიპტის სულთნისათვის სათვალავში ჩასაგდები არც იქნებოდა. თუმცა ალექსანდრე მეფე მახვილგონივრულად იყენებდა ყველა იმ ბერკეტს, რომელიც გააჩნდა, მამლუქთა ეგვიპტის კეთილგანწყობის მოსაპოვებლად. გარდა ეგვიპტელი ვაჭრების უსაფრთხოებისა და თავისუფალი მიმოსვლისა, ალექსანდრე I დიდ დახმარებას უწევდა, ზოგადად, მუსლიმებს. ამით ის ფაქტობრივად ორ კურდღელს იჭერდა: პირველს - ეგვიპტის მმართველთან კარგი დიპლომატიური კონტაქტების ქონასა და მეორეს - ზოგადად მუსლიმების კეთილგანწყობის მოპოვებას. კარგად მოგვეხსენება, რომ მუსლიმები კარგი ვაჭრები იყვნენ, მათ თავისთავად ჰქონდათ ურთიერთობა საქართველოს საზღვრებს გარეთ მცხოვრებ მუსლიმებთან, რაც მათ შორის ვაჭრობის განვითარებასა და ქვეყანაში ეკონომიკური დოვლათის დაგროვებას უწყობდა ხელს.

ალექსანდრე მეფეს ეგვიპტის სულთნებიდან განსაკუთრებით კარგი ურთიერთობა ჰქონდა სულთან ჯაკმაკთან (1438-1453 წწ). სწორედ ასეთი კარგი ურთიერთობის ამსახველი ფაქტია ეგვიპტის სულთნის, ჯაკმაკის, მიერ ალექსანდრე მეფესთან გამოგზავნილი წერილი, რომელშიც ის ალექსანდრე მეფეს მადლობას უხდის მუსლიმების საქართველოში კარგად მოპყრობისა და ჩრდილოეთ ირანიდან და ერაყიდან 4 000 დევნილის შეფარების გამო. თავის მხრივ, ჯაკმაკმა პირობა დადო, რომ იზრუნებდა თავის ქვეყანაში ქრისტიანებზე, უპირველეს ყოვლისა, ქართველებსა და მათ ბერებზე, აღადგენდა დამასკოში დანგრეულ წმინდა მარიამის სახელობის ეკლესიას, ქართველები იცხოვრებდნენ უშიშრად, მათ დაიცავდათ ყოველგავრი სამართალი, ამავე დროს ქართველები ისარგებლებდნენ სხვადასხვა ნაბოძები მიწითაც, რომელიც ქართულ ეკლესია-მონასტრებს მიეცათ, გოლგოთას გადაცემასთან ერთად.

მიუხედავად ალექსანდრე მეფისა და სულთან ჯაკმაკის ასეთი კარგი ურთიერთობისა და საქართველოში მუსლიმთა კარგად მოპყრობისა, სულთნის კარზე მისულა ვაჭარი, სახელად, მუჰამედ იბნ მუსტაფა ალ კარმანი და შეუჩივლია ჯაკმაკისათვის, თითქოს ალექსანდრე მეფემ მას უსამართოლდ წაართვა 1 000 დინარი საქართველოში მოგზაურობის დროს. საპასუხოდ, ჯაკმაკმა დაიბარა გოლგოთის ეკლესიის წინამძღვარი და მას მოსთხოვა, გადაეხადა 1 000 დინარი, მაგრამ შემდეგ სულთანმა გადაწყვეტილება შეცვალა და დაელოდა სიმართლის გარკვევას. სულთანმა საქართველოს მეფესთან გამოგზავნა ელჩი სიმართლის დასადგენად და საჭიროების შემთხვევაში ფულის წამოსაღებად. სულთანი ალექსანდრე დიდს სწერდა: „თუ შენ აღიარებ ჩემი მოთხოვნის მართებულებას და გაუგზავნი ვაჭარს ფულს, მაშინ ჩვენ შევინარჩუნებთ ჩვენს ჩვეულ ყურადღებას მისი უდიდებულესობისადმი და გავზრდით ჩვენს სამართლიან და კეთილმოსურნე მოპყრობას ქრისტიანებისა და ბერებისადმი ჩვენს ქვეყანაში. უფრო მეტიც, ჩვენ შევასრულებთ მის მოთხოვნას მარიამის ეკლესიასთან დაკავშირებით. თუ მისმა უდიდებულესობამ მიითვისა 1 000 დინარი და არ დაუბრუნა უკან, თუ ის იყო უყურადღებო თავის ქვეყანაში მუსლიმებისადმი, სამართლიანობისა და კეთილგანწყობის მხრივ, ანდა მათ შორის ისლამის წესების საჯაროდ შესრულების ნებართვის მიცემისას, მაშინ ჩვენ გამოვცემთ მითითებებს, რათა გამოყენებული იქნას მართლმსაჯულებისა და სამართლიანობის მახვილი მუსლიმანთა ქვეყანაში ქრისტიანებზე და ქართველებზე შურის საძიებლად, იმის შესაბამისად, რასაც ისინი მართლა იმსახურებენ."

სულთნის მოთხოვნით, ალექსანდრე მეფეს უნდა დაეფიცა სამღვდელოებასთან საზეიმო ფიცით, რომ ის მართალი იყო ვაჭართან, ამ ფიცის ასლი უნდა გაგზავნილიყო სულთან ჯაკმაკთან, სამღვდელოების ხელმოწერით. მხოლოდ ამის შემდეგ აღარ გაატარებდა სულთანი არანაირ სანქციას იერუსალიმში მყოფი ქრისტიანების მიმართ.

თუ რა პასუხი გასცა ალექსანდრე დიდმა ამ წერილს, ისტორიულ წყაროებში არ ჩანს, თუმცა ეს მცირე კონფლიქტი მოგვარებულა, რადგან ალექსანდრე მეფესა და სულთან ჯაკმაკს შორის კარგი ურთიერთობა შემდეგ ხანშიც გაგრძელდა.

ეგვიპტელი ვაჭრის მიერ ალექსანდრე მეფის დადანაშაულების შემდეგ განვითარებულმა მოვლენებმა ცხადყვეს, რომ ალექსანდრე დიდი ამ საქმეში უბრალო იყო. ამ კონფლიქტის შემდეგ ქართველებს გადაეცათ წმინდა მარიამის ეკლესიაზე უფლებები და მათი პრივილეგიები შენარჩუნებული იქნა.

ამ დაპირისპირებაში საინტერესოა ერთი ფაქტი: რა მიზანი ჰქონდა ალ კარმანს, როდესაც ალექსანდრე მეფე დაადანაშაულა ფულის გამოძალვაში? რაში სჭირდებოდა მას ეგვიპტისა საქართველოს ურთიერეთობების დაძაბვა? ამ შემთხვევაში ხომ წაგებული ისევ თავად დარჩებოდა, რადგან საქართველოში ვაჭრობას ვეღარ შეძლებდა? ვისი ინტერესები შეიძლებოდა, გაეტარებინა მას? თავისთავად, დარწმუნებით რაიმეს თქმა ცოტა რთულია, მაგრამ მცირე ისტორიული მიმოხილვა რომ გავაკეთოთ, მივიღებთ ერთ მნიშვნელოვან გარემოებას. როგორც ზემოთ აღვნიშნე, საქართველო არ წარმოადგენდა დიდ სამხედრო ძალას, რომლისაც შეიძლებოდა, შეშინებოდა ირანის შაჰს, როჰს, და მის მოკავშირე ქვეშევრდომს, ჯაჰან შაჰს, რომელმაც მრავალგზის ააოხრა საქართველო. ანუ სამხედრო ალიანსი, რომელიც შეიძლებოდა, შემდგარიყო ეგვიპტესა საქართველოს შორის, შავბატკნიანებისთვის საფრთხეს არ წარმოადგენდა და, ამდენად, არც ეგვიპტისთვის იყო მნიშვენლოვანი ასეთი გაერთიანება. რომ ყოფილიყო, ერთ ვაჭარსა და 1000 დინარს სულთანი არაფრად ჩააგდებდა და, საერთო ინტერესების გათვალისწინებით, არც გაახმაურებდა ასეთ ამბავს.

ჩემი აზრით, აქ სულ სხვა მოვლენასთან გვაქვს საქმე. კერძოდ, როგორც აღვნიშნე, XV საუკუნის 20-იან წლებში საქართველოსა და სომხებს შორის მიმდინარეობდა ბრძოლა გოლგოთისათვის, რომელშიც გამარჯვება ქართველებს დარჩათ, არა ფულითა და სამხედრო ძალით, არამედ მეფის დიპლომატიური სვლებითა და სულთნის პირადი კეთილგანწყობით. თუ საქართველოს მეფე სულთნის მხარდაჭერას დაკარგავდა, ფაქტობრივად, იკარგებოდა გოლგოთაზე უფლებებიც. ამ გარემოებით კი სომხები ისარგებლებდნენ და დიდი ფულით კვლავ მოიპოვებდნენ გოლგოთის მონასტერს. სწორედ ამიტომ შეგვიძლია, ვიფიქროთ, რომ ეგვიპტელი ვაჭარი მარტიროსის მომხრეების მოსყიდულია და მათ უფლებებს იცავს. ამ ეჭვს ისიც აძლიერებს, რომ მარტიროსის მოქმედება გოლგოთის ხელში ჩასაგდებად სწორედ მოსყიდვასა და მოქრთამვაზეა აგებული, რაც რამდენიმეჯერ გამოუვიდა კიდევაც. საგულისხმოა ის ფაქტიც, რომ სულთნის კარისკაცებმა მარტიროსს მიუთითეს ალექსანდრე მეფის მნიშვნელოვან როლზე ამ დაპირისპირებაში. როგორც ჩანს, მარტიროსმა ეს გაითვალისწინა.