ფენტეზი, პრაჩეტი და პანდემია
პანდემიის ჟამს წიგნის თაროებს მივაშურე და ამ თაროების დიდი ნაწილი ფენტეზის და სამეცნიერო ფანტასტიკის ჟანრის წიგნებს აქვთ ათვისებული და თითქმის იგივე შეიძლება ითქვას ჩემ საკუთარ გონებაზე. სკოლის პერიოდში გაძეძგილ ჩანთაში ჩავტენიდი ხოლმე ვეებერთელა წიგნს (ჰარი პოტერის რომელიმე ნაწილს როგორც წესი) და მერხის ქვეშ შემალულს ვკითხულობდი ხოლმე. არ ვამაყობ იმით, რომ ხანდახან გაკვეთილებს არ ვუსმენდი, მაგრამ 11 წლის ნანოს დასაცავად ვიტყვი, რომ ნანოს იქ უნდოდა ყოფნა, სადაც წარმოუდგენელს წარმოიდგენდა, სადაც იფიქრებდა, რომ სამყაროში რაღაც უფრო დიდი არსებობს, ვიდრე საკლასო ოთახი და ზოგადად, ვალდებულებებია. მაშინ ნანომ ისიც აღმოაჩინა, რომ ფენტეზის მასწავლებლები (და არა მარტო) სერიოზულად არ უყურებდნენ, დროის კარგვად მიიჩნევდნენ და სხვა წიგნებს ურჩევდნენ ხოლმე.
თავისუფალი მეცნიერებების მეოთხე კურსზე არჩევითი საგანი ავირჩიე, რადგან სილაბუსში ბეჭდების მბრძანებელი იყო ჩასმული და ერთი სული მქონდა მენახა, როგორ ჯდებოდა ფენტეზი განათლებაში, როგორ ისაუბრებდა ფენტეზის შესახებ აკადემიური სივრცე. სამწუხაროდ ამ კურსის განმავლობაში ბეჭდების მბრძანებელს არ შევხებივართ, დრო არ დაგვრჩა. საბედნიეროდ, მყავდა სხვა ლექტორები, რომლებიც არ ტოვებდნენ ყურადღების მიღმა ლიტერატურული სამყაროს ამ ნაწილს.
ერთმა ჯგუფელმა მითხრა (რომელსაც სკოლაში საქართველოში არ უსწავლია), რომ „ჰობიტი" სკოლაში გაიარეს და მაშინ კიდევ ერთხელ ვიგრძენი როგორი უსამართლოა სამყარო. და როგორი შეიძლება იყოს სკოლა, სადაც ზღაპრები არასერიოზული ტექსტები კი არა, განათლების მნიშვნელოვანი ნაწილია, როგორები შეიძლება გავზრდილიყავით თუ ადამიანების წარმოსახვის ჰორიზონტს მოვსინჯავდით, ვნახავდით წარმოსახვით, ფანტაზიით შექმნილ სამყაროებს, ჩავერთვებოდით თავგადასავლებში და ჩვენ საკუთარ გამბედაობას გამოვცდიდით სრულიად უცნობ სივრცეებში.
ნოა ჰარარი „საპიენსში" რამდენიმეჯერ ხაზგასმით ახსენებს, რომ წარმოსახვაა ის, რაც განსაკუთრებულს ხდის ადამიანს, წარმოსახვაა ის, რაც ადამიანების საზოგადოებას საზოგადოებად აქცევს, წარმოსახვის უნარია, რაც ერთმანეთთან კავშირის საშუალებას გვაძლევს, წარმოსახვის უნარია ის, რაც ადამიანს სრულიად განსხვავებული ცხოვრებისეული გამოცდილებით საერთოს პოვნაში ეხმარება. ადამიანი სამყაროს იერარქიის სათავეში იმიტომ მოექცა, რომ წარმოსახვის უნარი ჰქონდა. იმედია ამავე წარმოსახვის უნარს გამოვიყენებთ, რომ ეს სამყარო თავზე არ დავიმხოთ და უფრო ჰარმონიულად ვიარსებოთ გარემოსთან.
ერთმა ჯგუფელმა მითხრა (რომელსაც სკოლაში საქართველოში არ უსწავლია), რომ „ჰობიტი" სკოლაში გაიარეს და მაშინ კიდევ ერთხელ ვიგრძენი როგორი უსამართლოა სამყარო. და როგორი შეიძლება იყოს სკოლა, სადაც ზღაპრები არასერიოზული ტექსტები კი არა, განათლების მნიშვნელოვანი ნაწილია, როგორები შეიძლება გავზრდილიყავით თუ ადამიანების წარმოსახვის ჰორიზონტს მოვსინჯავდით, ვნახავდით წარმოსახვით, ფანტაზიით შექმნილ სამყაროებს, ჩავერთვებოდით თავგადასავლებში და ჩვენ საკუთარ გამბედაობას გამოვცდიდით სრულიად უცნობ სივრცეებში.
ნოა ჰარარი „საპიენსში" რამდენიმეჯერ ხაზგასმით ახსენებს, რომ წარმოსახვაა ის, რაც განსაკუთრებულს ხდის ადამიანს, წარმოსახვაა ის, რაც ადამიანების საზოგადოებას საზოგადოებად აქცევს, წარმოსახვის უნარია, რაც ერთმანეთთან კავშირის საშუალებას გვაძლევს, წარმოსახვის უნარია ის, რაც ადამიანს სრულიად განსხვავებული ცხოვრებისეული გამოცდილებით საერთოს პოვნაში ეხმარება. ადამიანი სამყაროს იერარქიის სათავეში იმიტომ მოექცა, რომ წარმოსახვის უნარი ჰქონდა. იმედია ამავე წარმოსახვის უნარს გამოვიყენებთ, რომ ეს სამყარო თავზე არ დავიმხოთ და უფრო ჰარმონიულად ვიარსებოთ გარემოსთან.
Terry Pratchett
წარმოსახვის უძვირფასესი გამოვლინებაა ფენტეზი და ადამიანური გამოცდილების უნიკალური გააზრებაა სამეცნიერო ფანტასტიკა, თავისი მომავლის მოლოდინებითა და იმედებით.
ტერი პრაჩეტმა შექმნა სამყარო, რომელიც ეყრდნობა ოთხ სპილოს, რომლებიც თავის მხრივ გიგანტური კუს ბაკანზე დგანან და დიდი ატუინი უსასრულობაში მიცურავს. და ამ სრულიად წარმოუდგენელ და არალოგიკურ კონტექსტში მოყვა ადამიანური ამბები, იმდენად ადამიანური ემოციები, იმდენად ყოველდღიური გამოცდილებები, როგორების გადმოცემაც მხოლოდ მაშინ შეიძლება მთელი სიცხადით, როცა სამყარო კუსა და ოთხ სპილოზეა შემოდებული.
პრაჩეტის „Hogfather"-ში ასეთი დიალოგია სიუზანსა და სიკვდილს შორის (სიკვდილი ერთ-ერთი საუკეთესო პერსონაჟია ვინც კი შექმნილა მთელი ლიტერატურის ისტორიაში ჩემი მოკრძალებული აზრით და ასევე საუკეთესოა მათ შორის ვინც კი ოდესმე შეიქმნება).
- კარგი, - თქვა სიუზანმა. - სულელი არ ვარ. ამბობ, რომ ადამიანებს... წარმოსახვა სჭირდებათ, რომ სიცოცხლე ასატანი იყოს.
-მართლა? ვითომ სამკურნალო აბია, არა? არა. ადამიანებს წარმოსახვა სჭირდებათ იმისთვის, რომ ადამიანები იყვნენ. რომ იყვნენ ადგილი, სადაც დაცემულ ანგელოზი განვითარებულ მაიმუნს ხვდება.
.....
დიახ. პრაქტიკისთვის, იმისთვის რომ ისწავლო როგორ დაიჯერო, ჯერ პატარა ტყუილებით უნდა დაიწყო (მაგ. კბილის ფერია, სანტა..)
- რომ შემდეგ დიდი ტყუილების დაჯერება შევძლოთ?
- დიახ. სამართლიანობა, მოწყალება, ვალდებულება. და ასეთები.
- მაგრამ ეგ ხომ სულ სხვა რამეა!
- ასე ფიქრობ? აიღე სამყარო და დაფქვი, აქციე ფქვილად, ყველაზე დახვეწილ საცერში გაატარე და მაჩვენე სამართლიანობის ერთი ატომი მაინც, გულმოწყალების ერთი მოლეკულა. და მაინც - სიკვდილმა ხელი აიქნია - და მაინც, ისე იქცევით, თითქოს რაღაც ზებუნებრივი წესრიგი არსებობდეს სამყაროში, თითქოს რაღაც.. სიმართლე არსებობდეს სამყაროში, რომლის მიხედვითაც შეიძლება განსჯა.
- ჰო, მაგრამ ხალხს უნდა სჯეროდეს ამისი, თორემ რა აზრი...
- ზუსტად მაგას ვამბობ.
(თარგმანი რა თქმა უნდა, იდეალური არ არის მაგრამ აქვე პატარა ვიდეოკლიპია ზუსტად ამ დიალოგისა)
ტერი პრაჩეტმა შექმნა სამყარო, რომელიც ეყრდნობა ოთხ სპილოს, რომლებიც თავის მხრივ გიგანტური კუს ბაკანზე დგანან და დიდი ატუინი უსასრულობაში მიცურავს. და ამ სრულიად წარმოუდგენელ და არალოგიკურ კონტექსტში მოყვა ადამიანური ამბები, იმდენად ადამიანური ემოციები, იმდენად ყოველდღიური გამოცდილებები, როგორების გადმოცემაც მხოლოდ მაშინ შეიძლება მთელი სიცხადით, როცა სამყარო კუსა და ოთხ სპილოზეა შემოდებული.
პრაჩეტის „Hogfather"-ში ასეთი დიალოგია სიუზანსა და სიკვდილს შორის (სიკვდილი ერთ-ერთი საუკეთესო პერსონაჟია ვინც კი შექმნილა მთელი ლიტერატურის ისტორიაში ჩემი მოკრძალებული აზრით და ასევე საუკეთესოა მათ შორის ვინც კი ოდესმე შეიქმნება).
- კარგი, - თქვა სიუზანმა. - სულელი არ ვარ. ამბობ, რომ ადამიანებს... წარმოსახვა სჭირდებათ, რომ სიცოცხლე ასატანი იყოს.
-მართლა? ვითომ სამკურნალო აბია, არა? არა. ადამიანებს წარმოსახვა სჭირდებათ იმისთვის, რომ ადამიანები იყვნენ. რომ იყვნენ ადგილი, სადაც დაცემულ ანგელოზი განვითარებულ მაიმუნს ხვდება.
.....
დიახ. პრაქტიკისთვის, იმისთვის რომ ისწავლო როგორ დაიჯერო, ჯერ პატარა ტყუილებით უნდა დაიწყო (მაგ. კბილის ფერია, სანტა..)
- რომ შემდეგ დიდი ტყუილების დაჯერება შევძლოთ?
- დიახ. სამართლიანობა, მოწყალება, ვალდებულება. და ასეთები.
- მაგრამ ეგ ხომ სულ სხვა რამეა!
- ასე ფიქრობ? აიღე სამყარო და დაფქვი, აქციე ფქვილად, ყველაზე დახვეწილ საცერში გაატარე და მაჩვენე სამართლიანობის ერთი ატომი მაინც, გულმოწყალების ერთი მოლეკულა. და მაინც - სიკვდილმა ხელი აიქნია - და მაინც, ისე იქცევით, თითქოს რაღაც ზებუნებრივი წესრიგი არსებობდეს სამყაროში, თითქოს რაღაც.. სიმართლე არსებობდეს სამყაროში, რომლის მიხედვითაც შეიძლება განსჯა.
- ჰო, მაგრამ ხალხს უნდა სჯეროდეს ამისი, თორემ რა აზრი...
- ზუსტად მაგას ვამბობ.
(თარგმანი რა თქმა უნდა, იდეალური არ არის მაგრამ აქვე პატარა ვიდეოკლიპია ზუსტად ამ დიალოგისა)
პრაჩეტმა ისიც თქვა, ადამიანად ჩვენი წარმოსახვა გვაქცევს და არა ჩვენი გონებრივი შესაძლებლობებიო.
თუკი წარმოსახვა და ფანტაზია ადამიანად ყოფნის, ადამიანური გამოცდილების ასეთი მნიშვნელოვანი ნაწილია, რატომ ვტოვებთ ზღაპრებსა და წარმოსახვით სავსე ლიტერატურას განათლების სივრცის გარეთ? რატომ ვფიქრობთ, რომ ძილის წინ მოყოლილი ზღაპრები მხოლოდ ასაკობრივია და როგორც კი ვიზრდებით ისეთ წრებრუნვაში ვებმებით, სადაც „სისულელეების" ადგილი აღარაა.
განსაკუთრებით ასეთ დროს, როცა ყოველდღიურობამ იმდენად შეიცვალა ფორმა, რომ არც ერთ ლოგიკურ თანმიმდევრობაში არ ჯდება, გვჭირდება თავშესაფარი, სადაც კი არ გავექცევით რეალობას, არამედ უბრალოდ განსხვავებული კონტექსტიდან შევხედავთ. კონტექსტის გამოცვლა კი ხანდახან ერთადერთი გამოსავალია ხოლმე აზრის საპოვნელად.
თუკი წარმოსახვა და ფანტაზია ადამიანად ყოფნის, ადამიანური გამოცდილების ასეთი მნიშვნელოვანი ნაწილია, რატომ ვტოვებთ ზღაპრებსა და წარმოსახვით სავსე ლიტერატურას განათლების სივრცის გარეთ? რატომ ვფიქრობთ, რომ ძილის წინ მოყოლილი ზღაპრები მხოლოდ ასაკობრივია და როგორც კი ვიზრდებით ისეთ წრებრუნვაში ვებმებით, სადაც „სისულელეების" ადგილი აღარაა.
განსაკუთრებით ასეთ დროს, როცა ყოველდღიურობამ იმდენად შეიცვალა ფორმა, რომ არც ერთ ლოგიკურ თანმიმდევრობაში არ ჯდება, გვჭირდება თავშესაფარი, სადაც კი არ გავექცევით რეალობას, არამედ უბრალოდ განსხვავებული კონტექსტიდან შევხედავთ. კონტექსტის გამოცვლა კი ხანდახან ერთადერთი გამოსავალია ხოლმე აზრის საპოვნელად.
ჰარი პოტერი ჩემი ბავშვობის იმდენად დიდი ნაწილი იყო, რომ ახლაც, როცა სიმშვიდე მჭირდება, ჰოგვორტსს ვუბრუნდები და ყოველ ჯერზე ახალს ვპოულობ. ფენტეზი შეიძლება იყოს დასვენების საშუალება, როცა მხოლოდ ამბავს მიყვები, მაგიურ სისტემას ეცნობი, ახალ სამყაროს ათვალიერებ, ბრძოლაში ერთვები, დრაკონის ზურგზე დაფრინავ და ა.შ. და შეიძლება იყოს ბევრად უფრო ღრმა გამოცდილება, როცა ამბის მიღმა გაიხედავ. ზუსტად ამიტომ არის ადვილი ამ გზით მნიშვნელოვან ფასეულობებამდე მისვლა, როცა ფენტეზის კითხულობ. ის, რაზეც ნაშრომები, ტრაქტატები და ფილოსოფიური ტექსტები იწერება ძალიან ადვილად შეიძლება იპოვო ჯადოსნური თავგადასავლების ფურცლებზე.
ნანო სარალიშვილი
"სამოქალაქო დარბაზის" თანადამფუძნებელი
© "სამოქალაქო დარბაზი"
civichallgeorgia@gmail.com
